Nicholas Hawksmoor (1661-1736)

Hawksmoor: de architect

In de roman van Peter Ackroyd is Hawksmoor een twintigste-eeuwse inspecteur van politie die een alter ego heeft in een zeventiende-eeuwse architect genaamd Dyer. Dyer heeft nooit bestaan – of het moet zijn als twintigste-eeuwse inspecteur van politie – maar Hawksmoor was een belangrijke architect bij de wederopbouw van Londen, na de grote brand van 1666. Hij heeft zes grote Londense kerken gebouwd, die ook allemaal in de roman van Peter Ackroyd figureren: St. Alfege (zijn eerste), Christ Church, in Spitalfields (staat centraal in de roman), St. Anne's, in Limehouse, St. George-in-the-East, St. Mary Woolnoth en St. George's, in Bloomsbury. Sinds de jaren tachtig wordt zijn naam echter meestal geassocieerd met een gebouw ver buiten Londen waarvan hij, samen met Sir John Vanbrugh, de architect was, namelijk Castle Howard in Yorkshire, dat een belangrijke plaats heeft in de televisieserie Brideshead Revisited. Maar zijn bekendste creatie, hoewel weinigen daar ooit zijn naam aan verbinden, is de tweelingtoren van Westminster Cathedral (niet te verwarren met Westminster Abbey) die hij ontwierp en die na zijn dood voltooid werd.

In Hawksmoor maakt Peter Ackroyd van de zeventiende-eeuwse architect een macabere duivelsaanbidder die voor elke kerk die hij bouwt een satansoffer brengt: de gewijde kerkgrond wordt ontwijd, dat wil zeggen in de geest van de duivel opnieuw gewijd, door een moord op een onschuldige te plegen en het lijk in de fundering te verbergen. Zo wordt letterlijk de grondslag gelegd voor een permanente emanatie van het kwaad. De architect is meer dan een huizenbouwer, zijn ‘uit steen gehouwen visie’ krijgt een kwalijke ziel ingeblazen, zijn adem zal de hele geschiedenis door de stad in de nek blijven blazen.

De twintigste eeuwse inspecteur van Scotland Yard, Hawksmoor, krijgt met een reeks moorden te maken die hij niet kan oplossen. Toch heeft hij steeds het gevoel dat hij de dader kent, dat hij hem op het spoor is en dicht op de hielen zit. Geleidelijk aan daagt dan het besef dat de moordenaar overal is: het is de stad zelf, de plek en met name de plek omsloten door de overal verspreid staande kerken. Ze vormen een patroon.

Het hele boek door wordt de suggestie volgehouden dat er dunne draden van het heden naar het verleden lopen en dat de geschiedenis niet door het menselijk handelen wordt gemaakt, maar dat het menselijk handelen bepaald wordt door het karakter van de plaats waar ze gestalte krijgen. De lijnen van de architect lopen niet alleen volgens de contouren van de huizen en de straten door in de toekomst: zijn hand reikt over het graf naar het heden.

En hier denk ik dat de auteur zich een kans heeft laten ontglippen. De echte zeventiende-eeuwse Hawksmoor was allesbehalve een duivelsaanbidder, dat heeft Ackroyd verzonnen, maar de suggestie dat zijn kerken en de plaats waar ze staan een diepere betekenis hebben, had hij aan de werkelijkheid kunnen ontlenen.

In hoofdstuk 8 (op bladzijde 220 van de Nederlandse vertaling) staat de volgende figuur:

De bijbehorende tekst luidt:

Er stonden vier kruisen... getekend, drie ervan vormden met elkaar een driehoek, het derde stond enigszins apart, zodat het geheel eruit zag als een pijl. De figuur kwam Hawksmoor bekend voor, en plotseling schoot het door hem heen dat als elk kruis een kerk voorstelde, dat dit dan het gebied van de moorden was – Spitalfields in de top van de driehoek, St. George-in-the-East en St. Anne's aan de basis en St. Mary Woolnoth in het westen.

Dit is een zwak punt in de roman. Met het gegeven van het gebied dat door de kerken wordt gevormd wordt niets meer gedaan en ook de pijl, die nergens naar wijst, blijkt geen betekenis te hebben. Erger is nog dat de figuur niet klopt. De werkelijke positie van de kerken is als volgt:

Hier kun je met enige goede wil een naar rechts wijzende pijl in zien, maar erg overtuigend is het niet.

Beter wordt het wanneer we de punten anders verbinden en van de kerken St. George's, Christ Church en St. Anne's een driehoek maken, met de lijn die loopt van St. George-in-the-East naar Christ Church als richting van de pijl:

Maar waar wijst die pijl naar? Als we deze figuur in een grotere kaart van Londen en omgeving intekenen en de lijn van Christ Church naar St. George-in-the-East naar het zuidoosten doortrekken komen we bijna exact uit bij St. Alfege, de eerste kerk die Hawksmoor bouwde. Trekken we de lijn de andere kant uit door naar het noordwesten, dan komen we bijna exact uit op Shenley churchyard, in Hertfordshire, de plaats waar de echte Hawksmoor op eigen verzoek begraven werd.